Niedobór witaminy B12: przyczyny i objawy niedoboru witaminy B12

Witamina B12, inaczej zwana kobalaminą pełni wiele ważnych funkcji w naszym organizmie. Jej niedobór najczęściej jest przyczyną anemii i z tym schorzeniem jest głównie kojarzony. Jednak niedobory witaminy B12 mogą dawać również objawy, których nie powiążemy z naszą witaminą m. in. powodując zaburzenia neurologiczne, psychiatryczne lub ze strony przewodu pokarmowego. Dlatego warto zapoznać się z przyczynami jej niedoborów oraz objawami jakie powoduje.

Jakie są przyczyny niedoboru witaminy B12?

Głównym źródłem witaminy B12 są produkty pochodzenia zwierzęcego, stąd na jej niedobory narażone są osoby na diecie wegańskiej, które nie suplementują witaminy B12. Niedobory możemy także zaobserwować u osób chorych na anoreksję oraz alkoholików.

Ze względu na nieprawidłowe odżywianie, niedobór witaminy B12 często występuje u osób starszych, które mają trudności z zastosowaniem zdrowej diety.

Oprócz nieprawidłowej diety przyczyną są również zaburzenia we wchłanianiu witaminy B12. Najczęściej są one związane z niedoborem bądź unieczynnieniem czynnika Castle,a, który odpowiada za jej wchłanianie (może do niego dojść w wyniku np. choroby Addisona-Biermera, usunięcia żołądka, nowotworów żołądka, zanikowego zapalenia błony śluzowej żołądka).

Warto przeczytać: Codzienne błędy i nawyki, które rujnują Twój sen

Również choroby takie jak zespół Leśniewskiego-Crohna, celiakia, AIDS, uchyłkowatość lub nowotwory jelita krętego powodują niedobory kobalaminy.

Za niedobór witaminy B12 mogą być odpowiedzialne pasożyty. 

W przypadku zakażenia tasiemcem, spada wchłanianie witamin i minerałów. Do podobnej sytuacji dochodzi w przypadku nadmiernego rozrostu flory bakteryjnej w jelicie czczym (tzw. zespół rozrostu bakteryjnego).

Problemy z wchłanianiem witaminy B12

Aby witamina B12 została skutecznie wykorzystana przez organizm, musi zostać prawidłowo wchłonięta z przewodu pokarmowego. Wiele zaburzeń i chorób może zakłócać ten proces, prowadząc do niedoboru.

1. Zaburzenia żołądka i brak czynnika wewnętrznego (anemia złośliwa)

Witamina B12 do prawidłowego wchłaniania wymaga obecności specjalnego białka – czynnika wewnętrznego (IF, ang. intrinsic factor), który jest produkowany przez komórki okładzinowe żołądka.

• U osób z anemią złośliwą (anemia perniciosa), układ odpornościowy niszczy komórki produkujące ten czynnik. To prowadzi do drastycznego ograniczenia wchłaniania witaminy B12.
• Stan ten wymaga dożywotniej suplementacji witaminy B12 w formie zastrzyków domięśniowych lub wysokich dawek doustnych.

2. Choroby przewodu pokarmowego

Niektóre choroby układu pokarmowego mogą poważnie zaburzać zdolność organizmu do przyswajania witaminy B12:

• Choroba Leśniowskiego-Crohna: stan zapalny jelit powoduje zmniejszenie powierzchni chłonnej jelita cienkiego, przez co witamina B12 jest słabiej absorbowana.
• Celiakia (choroba trzewna): uszkodzenie błony śluzowej jelita cienkiego prowadzi do zmniejszonego wchłaniania witamin, w tym witaminy B12.
• Zespół jelita drażliwego (IBS) i przewlekłe biegunki również mogą przyczynić się do niedoboru B12, choć zwykle w mniejszym stopniu.

3. Operacje przewodu pokarmowego

Interwencje chirurgiczne obejmujące usunięcie części żołądka lub jelit znacznie ograniczają powierzchnię chłonną lub produkcję czynnika wewnętrznego, co bezpośrednio wpływa na zdolność wchłaniania B12.

• Operacja bariatryczna (np. resekcja żołądka) często prowadzi do niedoboru witamin i minerałów, w tym witaminy B12.
• Pacjenci po resekcji części jelita cienkiego wymagają często dożywotniej suplementacji witaminowej.

4. Niedokwasota żołądka

Zmniejszona produkcja kwasu żołądkowego (często u osób starszych lub przy stosowaniu leków zmniejszających kwasowość żołądka – IPP) negatywnie wpływa na przyswajanie witaminy B12.

• Leki hamujące wydzielanie kwasu żołądkowego, takie jak inhibitory pompy protonowej (IPP) czy blokery receptorów H2 (np. ranitydyna), zmniejszają efektywność absorpcji B12.

5. Choroby trzustki

Trzustka produkuje enzymy, które są niezbędne do prawidłowego uwalniania witaminy B12 z pokarmu.

• Przewlekłe zapalenie trzustki oraz niewydolność trzustki mogą prowadzić do zmniejszonego wchłaniania witaminy B12 z pożywienia.

Jak rozpoznać problemy z wchłanianiem?

• Objawy związane z przewodem pokarmowym: przewlekłe biegunki, wzdęcia, ból brzucha.
• Charakterystyczny brak poprawy po suplementacji doustnej (konieczne jest wówczas stosowanie zastrzyków lub wysokich dawek suplementów doustnych).
• Diagnostyka opiera się na badaniach laboratoryjnych oraz dodatkowych testach, np. badaniu endoskopowym, biopsji jelita cienkiego czy testach na obecność przeciwciał związanych z anemią złośliwą.

Przyjmowanie leków i interakcje wpływające na niedobór witaminy B12

Niektóre popularne leki stosowane przewlekle mogą znacząco obniżać poziom witaminy B12, zwiększając ryzyko jej niedoboru. Problem ten często pozostaje niezauważony przez pacjentów, dlatego warto poznać szczegóły dotyczące tych interakcji.

1. Leki zmniejszające kwasowość żołądka

Zbyt niska kwasowość żołądka ogranicza możliwość prawidłowego wchłaniania witaminy B12. Szczególnie istotne są tu:

• Inhibitory pompy protonowej (IPP)
  Leki takie jak omeprazol, pantoprazol, esomeprazol (często przepisywane na refluks żołądkowy, chorobę wrzodową lub zgagę) zmniejszają produkcję kwasu żołądkowego, co wpływa na ograniczenie uwalniania witaminy B12 z pokarmów.
• Blokery receptorów histaminowych (H2)
  Ranitydyna, famotydyna – stosowane przewlekle, również prowadzą do zmniejszonej absorpcji witaminy B12.

Zalecenia:
Przy długotrwałym stosowaniu tych leków warto regularnie kontrolować poziom witaminy B12, a w razie potrzeby rozważyć suplementację.

2. Metformina

Metformina jest powszechnie stosowanym lekiem w leczeniu cukrzycy typu 2 oraz insulinooporności. Niestety, długotrwałe jej stosowanie wiąże się z ryzykiem obniżenia poziomu witaminy B12 w organizmie.

• Metformina może zaburzać wchłanianie witaminy B12 na poziomie jelita cienkiego.
• Problem pogłębia się wraz z długością stosowania oraz dawką leku.

Zalecenia:
Pacjenci leczeni metforminą powinni regularnie sprawdzać poziom witaminy B12 (np. co roku) oraz rozważyć suplementację profilaktyczną.

3. Doustne środki antykoncepcyjne (tabletki hormonalne)

Choć ryzyko nie jest wysokie, niektóre badania sugerują, że długotrwałe stosowanie doustnej antykoncepcji hormonalnej może nieznacznie obniżyć poziom witaminy B12, szczególnie u kobiet stosujących ją przez wiele lat bez przerwy.

Zalecenia:
Profilaktyczne badania kontrolne u kobiet stosujących tabletki antykoncepcyjne przez długi czas są wskazane, szczególnie przy wystąpieniu objawów mogących sugerować niedobór.

4. Leki przeciwpadaczkowe

Leki stosowane w leczeniu padaczki (np. fenytoina, fenobarbital) mogą wpływać na obniżenie poziomu witaminy B12, zaburzając jej metabolizm w organizmie.

Zalecenia:
Pacjenci leczeni przeciwpadaczkowo powinni regularnie wykonywać badania poziomu witaminy B12 i konsultować z lekarzem potrzebę ewentualnej suplementacji.

5. Alkohol

Nadużywanie alkoholu może bezpośrednio wpływać na obniżenie poziomu witaminy B12 w organizmie:

• Alkohol uszkadza błonę śluzową żołądka i jelit, utrudniając wchłanianie.
• Zmniejsza również aktywność enzymów trzustkowych niezbędnych do prawidłowego przyswajania witaminy B12.

Zalecenia:
W przypadku regularnego spożywania alkoholu konieczne są okresowe badania kontrolne poziomu witaminy B12 oraz ograniczenie jego spożycia.

Czym się charakteryzuje niedobór witaminy B12?

Niedobory witaminy B12 powodują objawy, które możemy podzielić na cztery główne grupy:

Objawy niedoboru witaminy B12 ze strony układu krwiotwórczego

Proces powstawania krwinek czerwonych zostaje zaburzony w wyniku czego dochodzi do rozwoju niedokrwistości. U takich osób obserwujemy osłabienie, nadmierną męczliwość, częste bóle i zawroty głowy, problemy z koncentracją, bladość skóry i błon śluzowych, tachykardię.

Objawy niedoboru witaminy B12 ze strony układu nerwowego

Obserwuje się parestezje (mrowienie i drętwienie) palców dłoni i stóp, zaburzenia równowagi oraz niestabilny chód, napady drgawkowe, problemy z prawidłowym odczuwaniem temperatury i bólu. W wyniku zaniku nerwu wzrokowego dochodzi do zaburzeń widzenia, które nieleczone prowadzą do ślepoty.

Objawy psychiczne na skutek niedoboru witaminy B12

Na skutek niedoboru witaminy B12 może dojść do zaburzeń poznawczych od łagodnych w przebiegu aż do otępienia, problemów z pamięcią, pojawia się drażliwość, apatia, stany depresyjne (również tendencje samobójcze), zaburzenia świadomości, niekiedy pojawiają się zaburzenia psychotyczne przypominające schizofrenię (tzw. szaleństwo megaloblastyczne).

Objawy niedoboru witaminy B12 ze strony układu pokarmowego

Objawy niedoboru witaminy B12 ze strony układu pokarmowego obejmują pieczenie języka, utratę smaku oraz apetytu (pojawia się wstręt do mięsa i potraw smażonych), a co za tym idzie utrata wagi. Mogą pojawiać się biegunki lub zaparcia.

Inne objawy niedoboru witaminy B12

Zżółcenie skóry

Objawami niedoboru witaminy B12 może być również zażółcenie skóry o cytrynowym odcieniu z ogniskami bielactwa, problemy dermatologiczne takie jak: trądzik, zapalenie skóry, wysypki bądź bóle mięśniowe.

Słabość i zmęczenie

Osłabienie i zmęczenie są częstymi objawami niedoboru witaminy B12. Dzieje się tak, ponieważ organizm nie ma wystarczającej ilości witaminy B12 do produkcji czerwonych krwinek, które transportują tlen. W rezultacie komórki nie są tak wydolne, aby prawidłowo funkcjonować. 

Zmiany w sposobie poruszania się i utrata równowagi

Nieleczone uszkodzenie układu nerwowego spowodowane niedoborem B12 może spowodować zmiany w sposobie chodzenia i poruszania się. Może to nawet wpłynąć na równowagę i koordynację, przez co osoba jest bardziej podatna na upadki.

Objaw ten jest często obserwowany w niezdiagnozowanym niedoborze B12 u osób starszych, ponieważ osoby powyżej 60 roku życia są bardziej podatne na niedobór B12.

Zapalenie języka i owrzodzenia jamy ustnej

W przypadku zapalenia języka zmienia się jego kolor i kształt, staje się on bolesny, czerwony i spuchnięty. Stan zapalny może również sprawić, że język stanie się gładki, ponieważ wszystkie małe wypustki na języku, w których znajdują się kubki smakowe, rozciągają się i znikają. Najczęściej jest to wczesny onbjaw niedoboru witaminy B12.

Duszność i zawroty głowy

W przypadku anemii spowodowanej niedoborem B12, możesz odczuwać brak tchu i zawroty głowy, zwłaszcza przy wysiłku fizycznym.

Dzieje się tak, ponieważ organizmowi brakuje czerwonych krwinek, które są potrzebne do dostarczenia odpowiedniej ilości tlenu do komórek ciała.

Zmiany nastroju

Częstym objawem niedoboru witaminy B12 są zmiany w nastroju. Niski poziom B12 został powiązany z zaburzeniami nastroju na skutek takich chorób jak depresja i demencja. Hipoteza „homocysteiny w depresji” została zasugerowana jako potencjalne wyjaśnienie tego związku. Teoria ta sugeruje, że wysoki poziom homocysteiny spowodowany niskim poziomem B12 może powodować uszkodzenia tkanki mózgowej i zakłócać sygnały w mózgu, co prowadzi do zmian nastroju.

Diagnoza niedoboru witaminy B12 – kiedy wykonać badania?

Aby skutecznie wykryć niedobór witaminy B12, kluczowe jest wykonanie odpowiednich badań diagnostycznych. Ważne jest, by zareagować wcześnie, ponieważ nieleczony niedobór może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, szczególnie neurologicznych i hematologicznych.

Kiedy należy podejrzewać niedobór witaminy B12?

Badania w kierunku niedoboru witaminy B12 warto rozważyć w następujących sytuacjach:

• Wystąpienie typowych objawów niedoboru, takich jak:
  • chroniczne zmęczenie,
  • drętwienie kończyn,
  • zawroty głowy,
  • problemy z koncentracją,
  • bladość skóry,
  • problemy z pamięcią,
  • obniżenie nastroju, stany depresyjne,
  • częste uczucie zimna (zwłaszcza w dłoniach i stopach).
• Stosowanie diety wegetariańskiej lub wegańskiej przez dłuższy czas bez suplementacji B12.
• Przewlekłe stosowanie leków wpływających na wchłanianie witaminy B12 (IPP, metformina).
• Rozpoznanie chorób układu pokarmowego (celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, anemia złośliwa).
• Stan po zabiegach chirurgicznych na przewodzie pokarmowym (resekcja żołądka, operacja bariatryczna).
• Osoby powyżej 50. roku życia, szczególnie przy współistnieniu objawów neurologicznych lub hematologicznych.
• Kobiety planujące ciążę, ciężarne lub karmiące piersią.

Jakie badania warto wykonać, aby potwierdzić niedobór witaminy B12?

1. Badanie poziomu witaminy B12 w surowicy krwi

• Najczęściej zlecane i podstawowe badanie diagnostyczne.
• Norma laboratoryjna: zazwyczaj 200-900 pg/ml, ale wynik poniżej 300-400 pg/ml może już sugerować ryzyko niedoboru.

Uwaga:

• Należy pamiętać, że prawidłowy poziom B12 we krwi nie zawsze wyklucza niedobór tkankowy (funkcjonalny). W takich sytuacjach konieczne mogą być dalsze badania.

2. Morfologia krwi (pełna)

• Pomaga wykryć charakterystyczną dla niedoboru B12 anemię megaloblastyczną (powiększone krwinki czerwone – MCV powyżej normy).
• Typowe odchylenia to podwyższenie MCV (średnia objętość krwinki czerwonej) oraz obniżenie poziomu hemoglobiny.

3. Poziom homocysteiny

• Podwyższony poziom homocysteiny jest często pierwszym markerem niedoboru witaminy B12 lub kwasu foliowego.
• Wysoka homocysteina (powyżej 12 µmol/l) wskazuje na konieczność dalszej diagnostyki.

4. Poziom kwasu metylomalonowego (MMA)

• To jedno z najdokładniejszych badań weryfikujących niedobór witaminy B12.
• Wzrost poziomu MMA świadczy o niedoborze witaminy B12 na poziomie metabolicznym, nawet przy prawidłowych wynikach poziomu B12 we krwi.

Jak interpretować wyniki badań?

• Niski poziom witaminy B12 (poniżej normy laboratoryjnej) wskazuje na konieczność rozpoczęcia suplementacji i dalszego diagnozowania przyczyny niedoboru.
• Przy wyniku na dolnej granicy normy warto wykonać dodatkowe badania (homocysteina, kwas metylomalonowy), szczególnie jeśli obecne są objawy kliniczne.
• Podwyższony poziom homocysteiny oraz kwasu metylomalonowego zdecydowanie sugeruje niedobór witaminy B12, nawet jeśli sam poziom witaminy B12 mieści się w dolnej granicy normy.

Jak często wykonywać badania kontrolne?

• Osoby z grup ryzyka (np. osoby starsze, weganie, pacjenci z zaburzeniami wchłaniania) powinny kontrolować poziom witaminy B12 przynajmniej raz w roku.
• Pacjenci leczeni suplementacją powinni wykonywać badania kontrolne co 3-6 miesięcy, aby sprawdzić skuteczność terapii.

Bibliografia:
Aslinia, F., Mazza, J. J., & Yale, S. H. (2006). Megaloblastic anemia and other causes of macrocytosis. Clinical medicine & research, 4(3), 236–241. https://doi.org/10.3121/cmr.4.3.236
Bizzaro, N., & Antico, A. (2014). Diagnosis and classification of pernicious anemia. Autoimmunity reviews, 13(4-5), 565–568. https://doi.org/10.1016/j.autrev.2014.01.042
Briani, C., Dalla Torre, C., Citton, V., Manara, R., Pompanin, S., Binotto, G., & Adami, F. (2013). Cobalamin deficiency: clinical picture and radiological findings. Nutrients, 5(11), 4521–4539. https://doi.org/10.3390/nu5114521
Bartali, B., Semba, R. D., Frongillo, E. A., Varadhan, R., Ricks, M. O., Blaum, C. S., Ferrucci, L., Guralnik, J. M., & Fried, L. P. (2006). Low micronutrient levels as a predictor of incident disability in older women. Archives of internal medicine, 166(21), 2335–2340. https://doi.org/10.1001/archinte.166.21.2335